«Φακελάκι»: ένα σύμβολο δυσλειτουργίας του κράτους

Πριν από μερικές ημέρες, η σύλληψη ενός καρδιοχειρουργού μάς υπενθύμισε πως το φακελάκι είναι το ανεπίσημο τελετουργικό που «νομιμοποιεί» την πρόσβαση στο σύστημα υγείας, αντανακλώντας το έλλειμμα του κράτους πρόνοιας.Στις περισσότερες χώρες της Αφρικής και της Ασίας, αυτή η πρακτική εμφανίζεται όταν η υγειονομική υποδομή είναι ελλιπής και οι γιατροί ζουν από ανεπίσημες πληρωμές. Κάτι ανάλογο –σε μια εξελιγμένη εκδοχή– ισχύει και στις Βαλκανικές χώρες όπου το φακελάκι συχνά καταγράφεται σχεδόν ως «παράλληλη αμοιβή» γιατρών. Αυτή η πρακτική ωστόσο είναι σχεδόν άγνωστη στη Δυτική Ευρώπη και πλέον εξαιρετικά σπάνια σε αρκετές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης μετά τις μεταρρυθμίσεις, που έχουν απομακρυνθεί από την πελατειακή λογική.

Στη χώρα μας, ωστόσο, η σύλληψη του καρδιοχειρουργού στο «Ιπποκράτειο» και οι καταγγελίες εις βάρος του για επανειλημμένως εκβιασμούς στους ασθενείς του για φακελάκια μερικών χιλιάδων ευρώ, ώστε να τους βάλει στο χειρουργείο ή να τους παράσχει ποιοτική φροντίδα μετά από αυτό, δεν είναι ένα μεμονωμένο γεγονός. Είναι μια κανονικότητα που δείχνει πώς εννοιολογούμε το σώμα που νοσεί, μια πολιτισμικά ενσωματωμένη πρακτική στην καθημερινότητά μας, που εδώ και σχεδόν έναν αιώνα εντάσσεται στην παραοικονομία και στη λογική πελατειακών σχέσεων που διατρέχει το ελληνικό κράτος. Πώς μπορεί ο υπουργός Υγείας να παριστάνει τον έκπληκτο για μια πρακτική που αντανακλά τη δυσλειτουργία των θεσμών και συνδέεται με την έλλειψη επαρκούς μισθού ή η αναγνώριση του έργου των γιατρών;

Για τους πολιτικούς επιστήμονες, το φακελάκι αποτελεί μια μορφή «χαμηλού επιπέδου διαφθοράς», που λειτουργεί συστημικά. Οταν δηλαδή οι επίσημοι μηχανισμοί αποτυγχάνουν, οι ανεπίσημοι παίρνουν τη θέση τους. Στην ελληνική πραγματικότητα το φακελάκι ρίζωσε στο μετεμφυλιακό πλαίσιο, όπου το κράτος πρόνοιας ήταν περιορισμένο και οι πολίτες μάθαιναν να επιβιώνουν μέσα από άτυπα δίκτυα. Εκτοτε αποτελεί κώδικα επικοινωνίας και τρόπο επιβίωσης με εθιμικό χαρακτήρα σε ένα περιβάλλον όπου οι θεσμοί κρίνονται ως αναξιόπιστοι.

Βάσει της συλλογιστικής του κοινωνικού ανθρωπολόγου Marcel Mauss, το «φακελάκι» μπορεί να ιδωθεί ως μορφή «δώρου», καθώς, παρότι είναι παράνομο, συχνά εντάσσεται στη λογική της ανταποδοτικότητας: ο ασθενής «δίνει» για να λάβει καλύτερη φροντίδα, προτεραιότητα ή απλώς για να εξασφαλίσει την τυπικά οφειλόμενη υπηρεσία. Σε κάποιες περιπτώσεις, ωστόσο, αποτελεί ένδειξη ευγνωμοσύνης και το οικονομικό κεφάλαιο μετατρέπεται δηλαδή σε συμβολικό. Ωστόσο, πάντα εντάσσεται μια κουλτούρα καχυποψίας απέναντι στο κράτος και σε μια προσωποκεντρική ηθική, όπου οι άτυπες συναλλαγές υπερισχύουν των θεσμικών κανόνων.

Παρόλο που η δημιουργία του ΕΣΥ, τη δεκαετία του 1980 στόχευε στην ισότιμη πρόσβαση, η υποχρηματοδότηση, η κακή οργάνωση και οι χαμηλοί μισθοί των γιατρών άφησαν χώρο στην παραοικονομία. Συνεπώς το υβριδικό φαινόμενο του «δώσαμε φακελάκι» συνέχισε να συνδυάζει τις παραδοσιακές λογικές του «δώρου» με τις μοντέρνες μορφές διαφθοράς και την αδυναμία του κράτους να επιβάλει δίκαιους και αξιόπιστους θεσμούς.

Ποιος δεν είναι συμμέτοχος και συνένοχος σε αυτό το πελατειακό κράτος που έχει τις ρίζες του στη μεταπολεμική περίοδο; Σε μεγάλα δημόσια νοσοκομεία, η άτυπη συναλλαγή γίνεται μέρος της κανονικότητας: «αν δεν δώσεις, δεν θα λάβεις τη σωστή φροντίδα και προσοχή», με αποτέλεσμα οι ασθενείς –μέσα από αυτή την πρακτική– να εξαγοράζουν το αυτονόητο, γεγονός που διογκώνει τις κοινωνικές ανισότητες και τις αστοχίες.

Τον περασμένο Ιούνιο στο Τζάνειο Νοσοκομείο μια 62χρονη ασθενής που νοσηλευόταν για ελαφρύ εγκεφαλικό έλαβε κατά λάθος μετάγγιση αίματος διαφορετικής ομάδας, ενώ δεν είχε ανάγκη μετάγγισης. Η ασθενής κατέληξε στις 8 Ιουλίου 2025 μετά από νοσηλεία στην Εντατική. Το πόρισμα του Οργανισμού Διαχείρισης της Ποιότητας στην Υγεία (ΟΔΙΠΥ) ανέφερε μεταξύ άλλων υπερκόπωση του προσωπικού και εκτεταμένη υποστελέχωση, παράγοντες που, όπως σημειώνεται, επιδεινώνουν τον κίνδυνο για σοβαρά ιατρικά σφάλματα. Ο Οργανισμός Διασφάλισης της Ποιότητας στην Υγεία (ΟΔΙΠΥ), πραγματοποίησε αξιολόγηση σε 50 νοσοκομεία ανά τη χώρα και κατέληξε πως οι αστοχίες που εντόπισε στη συγκεκριμένη περίπτωση αντανακλούν τα ευρύτερα προβλήματα του συστήματος υγείας, καθώς και λάθη που σχετίζονται με μια σειρά παραγόντων που συναντώνται και σε άλλα νοσοκομεία. Τα υγειονομικά προβλήματα είναι ως γνωστόν απότοκα κοινωνικών προβλημάτων.

Και τα δυο συμβάντα αντανακλούν την πραγματικότητα του ελληνικού συστήματος υγείας. Μοιραία λάθη και εκτεταμένη διαφθορά που οφείλονται σε υποστελέχωση και κόπωση ενός ήδη υποαμειβόμενου προσωπικού.

Στην περίπτωση του Τζάνειου διαπιστώνουμε ακόμα μια φορά πως ολόκληρο σύστημα λειτουργεί με το προσωπικό στα όρια της σωματικής και ψυχικής εξάντλησης. Στην περίπτωση του καρδιοχειρουργού του «Ιπποκρατείου» έχουμε στα χέρια μας την πιο ηχηρή απόδειξη πως οι πολίτες δεν εμπιστεύονται το κράτος. Ποιος θα αφήσει την υγεία του να εξαρτάται από τη γραφειοκρατία και τις μακρές λίστες αναμονής, ποιος θα ρισκάρει νοσηλεία δίχως ποιοτική φροντίδα;

Οσο η Πολιτεία δεν επενδύει στο ΕΣΥ, αναβαθμίζοντας τις υπηρεσίες υγείας και εξασφαλίζοντας πρόσβαση σε όλους σε αυτές, όσο δεν μεριμνά σοβαρά για την αύξηση των αποδοχών και των κινήτρων των γιατρών, η ζωή και ο θάνατός μας θα βρίσκονται σε ανοιχτή συνομιλία με την αναξιοπιστία των θεσμών. Οσο δεν καλλιεργείται η κοινωνική υπευθυνότητα και ενσυναίσθηση στα σχολεία μας και όσο δεν ενισχύεται στις πανεπιστημιακές σχολές η ηθική της ιατρικής, η υγεία μας θα είναι έρμαιο καταχρηστικών πρακτικών. Και θα μπορούμε να ελπίζουμε πως θα παραμείνουμε ακόμη ζωντανοί χάρη στην καλοσύνη των λίγων σπουδαίων γιατρών κι όχι όπως θα έπρεπε χάρη στην επάρκεια ενός δίκαιου, αξιοκρατικού και ανθρώπινου συστήματος υγείας.

πηγή: από την έντυπη "Εφημερίδα των Συντακτών" - ΔΗΜΗΤΡΑ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ - (ένθετο Νησίδες, Στήλη: Ψυχανάλυσε το) - efsyn.gr