«Να φοβάται κανείς ή να μη φοβάται την ΑΙ;» – Δύο ειδικοί μιλούν στα Νέα

ΤΗΣ ΟΛΓΑΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ*

Μάλλον δεν είναι η πρώτη φορά που διαβάζετε γι’ αυτήν και σίγουρα δεν θα είναι η τελευταία. Η τεχνητή νοημοσύνη έχει ήδη διεισδύσει στην καθημερινότητά μας: από την εκπαίδευση μέχρι τον τουρισμό και τις προσωπικές μας επιλογές. Αλλοι τη φοβούνται, άλλοι την εμπιστεύονται. Κάποιοι δεν ξέρουν καν τι ακριβώς είναι, ενώ άλλοι πιστεύουν πως έχει ήδη ξεπεράσει τον άνθρωπο σε πολλά επίπεδα.

Τελικά, τι ισχύει απ’ όλα αυτά; Είμαστε έτοιμοι να την ακολουθήσουμε ή πρέπει να κρατάμε αποστάσεις; Υπάρχουν ακόμη αμφιβολίες και δικλίδες ασφαλείας, ή έχουμε πια αποδεχθεί την παρουσία της και προσπαθούμε να τη χρησιμοποιήσουμε προς όφελός μας; Και κυρίως: ποια είναι η θέση του ανθρώπου σε αυτό το νέο τοπίο; Η παρουσία της γίνεται ολοένα και πιο έντονη, κυρίως από τους νεότερους, γεγονός που γεννά ερωτήματα αλλά και ανησυχίες σχετικά με τη γνωστική και συναισθηματική τους εξέλιξη. Για όλα αυτά απευθυνθήκαμε σε δύο ειδικούς σε μια απόπειρα να χαρτογραφήσουμε τη νέα συνθήκη.

Σάββας Χατζηχριστοφής: «Η τεχνητή νοημοσύνη προηγείται πλέον της παιδαγωγικής»

Ο καθηγητής Τεχνητής Νοημοσύνης και αντιπρύτανης Ερευνας και Καινοτομίας στο Neapolis University Pafos, Σάββας Χατζηχριστοφής, αναλύει τα οφέλη από την ενσωμάτωση της AI στην εκπαιδευτική διαδικασία, αλλά και τους πιθανούς κινδύνους. Παράλληλα, μας εξηγεί τη λογική πίσω από τον τρόπο με τον οποίο τα μικρά παιδιά αντιλαμβάνονται την τεχνολογία και την αλληλεπίδραση με «έξυπνα» συστήματα.

Αναφέρεστε συχνά στη σιωπηλή αλλά βαθιά επίδραση που μπορεί να έχει η τεχνητή νοημοσύνη στην παιδική σκέψη. Ποιο θεωρείτε ότι είναι το πιο κρίσιμο στοιχείο αυτής της επιρροής, ειδικά στα πρώτα σχολικά χρόνια;

Το πιο κρίσιμο στοιχείο είναι η αθόρυβη αλλαγή στο ποιος απαντά πρώτος. Οταν ένα παιδί ρωτήσει σήμερα «τι είναι καλό;», «τι να κάνω;», «γιατί με κοροϊδεύουν;», η πρώτη φωνή που του απαντά δεν είναι του γονιού ή του δασκάλου. Είναι μια φωνή ψηφιακή, χωρίς πρόσωπο, χωρίς αμφιβολία. Αυτή η εμπειρία επαναλαμβάνεται καθημερινά, κι όμως περνά απαρατήρητη. Δεν πρόκειται για πληροφορία. Πρόκειται για διαμόρφωση εσωτερικής αυθεντίας. Η τεχνητή νοημοσύνη δεν κουράζεται, δεν διστάζει, δεν λέει ποτέ «δεν ξέρω». Και αυτό ακριβώς την κάνει τόσο πειστική στα μάτια ενός παιδιού. Ομως η σκέψη δεν χτίζεται με βεβαιότητες. Χτίζεται με αμφιβολίες, με διαφωνία, με χρόνο. Οταν το παιδί συνηθίζει να δέχεται την απάντηση χωρίς να την ερμηνεύει, αρχίζει να χάνει τη συνήθεια της ερώτησης. Και αυτό είναι επικίνδυνο όχι γιατί φταίει η τεχνολογία, αλλά γιατί απουσιάζει η ανθρώπινη διαμεσολάβηση. Το παιδί έχει ανάγκη να ακούσει και φωνές που λένε «σε καταλαβαίνω, αλλά ας το σκεφτούμε ξανά». Να βιώσει τη σημασία της καθυστέρησης. Να μάθει πως η απάντηση δεν είναι πάντα το τέλος μιας ερώτησης, αλλά η αρχή μιας σχέσης. Αυτή είναι η διαφορά ανάμεσα στην πληροφορία και στην παιδεία. Και αυτήν την ευθύνη δεν μπορεί να την αναλάβει κανένα έξυπνο σύστημα.

Εχετε επισημάνει πως τα παιδιά συχνά εμπιστεύονται την τεχνητή νοημοσύνη πριν ακόμη προλάβουν να ακούσουν τον δάσκαλο ή τον γονιό. Τι σημαίνει αυτό για τον ρόλο της εκπαίδευσης σήμερα; Εχουμε αργήσει ήδη;

Η πραγματικότητα είναι απλή και σκληρή: η τεχνητή νοημοσύνη προηγείται πλέον της παιδαγωγικής. Μπαίνει στη ζωή του παιδιού πριν απ’ το σχολείο, πριν απ’ τον δημόσιο διάλογο, πριν καν αναπτυχθεί η ικανότητα κριτικής. Το παιδί δεν βλέπει αλγόριθμους. Βλέπει απαντήσεις. Και τις εμπιστεύεται όχι επειδή είναι σωστές, αλλά επειδή είναι άμεσες, ξεκάθαρες, σίγουρες. Αυτό σημαίνει ότι δεν αρκεί πια να «διδάξουμε» την τεχνητή νοημοσύνη. Πρέπει να μάθουμε στα παιδιά να τη ρωτούν διαφορετικά. Να υποπτεύονται, να εξετάζουν, να αμφισβητούν. Και αυτό δεν γίνεται με ένα νέο μάθημα πληροφορικής. Γίνεται μέσα από παιδαγωγικές πρακτικές που καλλιεργούν την ερμηνευτική αυτονομία. Που δεν βιάζονται να δώσουν απαντήσεις, αλλά εκπαιδεύουν στη συνύπαρξη με την αβεβαιότητα. Εχουμε καθυστερήσει, ναι. Ομως η καθυστέρηση δεν ανατρέπεται με φόβο, αλλά με απόφαση. Πρέπει να ξαναγίνουμε η πρώτη φωνή. Οχι για να ανταγωνιστούμε την τεχνολογία, αλλά για να δείξουμε ότι η γνώση δεν είναι μόνο ακρίβεια, είναι και νόημα. Οτι η αλήθεια δεν κατοικεί μόνο στη σωστή απάντηση, αλλά και στη γενναία ερώτηση. Αν το παιδί μάθει να ακούει τον εαυτό του πριν απ’ τη μηχανή, τότε έχουμε κάνει το πρώτο βήμα.

Γιατί φοβόμαστε ότι η τεχνητή νοημοσύνη θα μας καταστρέψει;

Ισως ο μεγαλύτερος φόβος μας να μην είναι η καταστροφή του πολιτισμού, αλλά κάτι πιο ύπουλο: η διάβρωση των θεμελίων της κριτικής σκέψης, της εσωτερικής αναζήτησης, της ανάγκης για κατανόηση και διαλόγου. Δεν είναι ο αλγόριθμος που μας απειλεί, αλλά η παραίτησή μας από την προσπάθεια. Η άνεση του «έτοιμου», της άμεσης απάντησης, της τέλειας διατύπωσης, της γρήγορης λύσης, απομακρύνει τον άνθρωπο από τη δημιουργική του φύση. Και η δημιουργικότητα, όπως και η παιδεία, χρειάζονται χρόνο, σιωπή, αμφιβολία, λάθη. Η κριτική σκέψη δεν είναι στιγμιαίο προϊόν. Απαιτεί κόπο, αναστοχασμό, σύγκρουση ιδεών. Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί, χωρίς να το συνειδητοποιούμε, να μας κατευθύνει σε εύκολες απαντήσεις, γρήγορα συμπεράσματα, μια παθητική αποδοχή πληροφοριών. Η άνεση του «έτοιμου» είναι γλυκιά, αλλά διαβρωτική.

Γιώργος Γιαννακόπουλος: «Δεν είναι εχθρός, είναι εργαλείο»

Η επίδραση της τεχνητής νοημοσύνης δεν περιορίζεται στα παιδιά ή στην εκπαίδευση. Σύμφωνα με αρκετές σχετικές αναλύσεις, αλλάζει ήδη τον τρόπο που εργαζόμαστε, επικοινωνούμε, σκεφτόμαστε. Πώς επηρεάζει, αλήθεια, την κριτική μας ικανότητα, τις λέξεις που χρησιμοποιούμε, τα νοήματα που αντιλαμβανόμαστε; Ο δρ Γιώργος Γιαννακόπουλος, ερευνητής τεχνητής νοημοσύνης στο Εθνικό Κέντρο Ερευνας Φυσικών Επιστημών «Δημόκριτος», μας βοηθά να κατανοήσουμε πώς μετασχηματίζει όχι μόνο τον τρόπο που εργαζόμαστε και επικοινωνούμε, αλλά και τον τρόπο που σκεφτόμαστε και αισθανόμαστε.

Η τεχνητή νοημοσύνη διευκολύνει σε πολλούς τομείς τη ζωή μας. Πιστεύετε ότι καταργεί τελικώς την ανάγκη για ελάχιστη προσπάθεια; Υπάρχει πραγματικός κίνδυνος να χαθεί η ικανότητά μας για κριτική σκέψη μέσα από τη συνεχή χρήση «έτοιμων» απαντήσεων;

Οποτε συζητούμε για την τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ), ας θυμόμαστε πάντα ότι δεν είναι πρόσωπο: είναι τομέας γνώσης που παράγει εργαλεία. Συνεπώς, η ΤΝ δεν μπορεί να καταργήσει τίποτε. Ο άνθρωπος καθορίζει τον αντίκτυπο των εργαλείων στη ζωή του. Γιατί λοιπόν μπαίνει αυτό το –ενδιαφέρον – ερώτημα στην επικαιρότητα; Ο λόγος είναι τα διαλογικά συστήματα (όπως τα ChatGPT, Gemini κ.λπ.) και συγκεκριμένα η δημοφιλία τους, η δυνατότητα σύνοψης πληροφορίας που φαίνεται να διαθέτουν, αλλά και οι μύθοι της αντικειμενικότητας και της παντογνωσίας που τα συνοδεύουν. Ενώ η ΤΝ έχει διευκολύνει την πρόσβαση σε πληροφορία μέσω των μηχανών αναζήτησης εδώ και δεκαετίες, σήμερα μια αναζήτηση μέσω διαλογικού συστήματος δίνει διαφορετικής υφής αποτέλεσμα: ένα κείμενο πειστικό, δομημένο και με αληθοφάνεια. Μέχρι πρόσφατα ήμασταν οι μόνοι ικανοί και υπεύθυνοι για την αξιολόγηση και τη σύνοψη της πληροφορίας, ώστε να δομήσουμε γνώση. Σήμερα για αυτή τη δουλειά φαίνεται ικανότερο ένα σύστημα ΤΝ. Δυστυχώς, οι μύθοι περί παντογνωσίας της ΤΝ μάς κάνουν να εμπιστευόμαστε τα αποτελέσματα τέτοιων συστημάτων. Ακριβώς όπως, ως πολίτες, δεν αναζητούμε αλήθειες, αλλά γινόμαστε παθητικοί ακόλουθοι επηρεαστών (influencers) της δημόσιας σφαίρας, έτσι φαίνεται να παραιτούμαστε της κρίσης μας και παρουσία «μιας ΤΝ». Κατά την ταπεινή μου γνώμη, απλά μεταθέσαμε την τυφλή εμπιστοσύνη μας από λάθος άνθρωπο σε λάθος σύστημα. Θεωρώ ότι η (δυτικότροπη) θεώρηση της ζωής ως ευκαιρία ευδαιμονίας μόνο είναι η ρίζα που οδηγεί στο να επιλέγουμε συστηματικά, ενσυνείδητα και ηθελημένα την ήσσονα προσπάθεια αντί του προσωπικού κόπου, που οδηγεί στα πραγματικά αγαθά και την προσωπική ωρίμανση. Εκεί εικάζω πως είναι ο κίνδυνος.

Με ποιον τρόπο επηρεάζει η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης τη γλώσσα μας και τις έννοιες που καλείται να εκφράσει;

Ας εστιάσουμε στα διαλογικά συστήματα, που νομίζω πως είναι πολύ επιδραστικά στη γλώσσα. Τα συστήματα αυτά μαθαίνουν να απαντούν «διαβάζοντας» ψηφιακά έγγραφα, που πρωτίστως προέρχονται από περιορισμένες γλώσσες (π.χ. αγγλικά). Στον διάλογό μας με την ΤΝ, οι απαντήσεις που λαμβάνουμε αξιοποιούν συνήθη πρότυπα των «αναγνωσμένων» κειμένων και έτσι η μεροληπτική εκπαίδευση τα οδηγεί στο να αποφεύγουν λέξεις με λεπτές εννοιολογικές αποχρώσεις, που θα μπορούσαν όμως να είναι οι κατάλληλες για μια συγκεκριμένη χρήση. Από την άλλη, ακόμα και αυτή η περιορισμένη γλώσσα, που όμως είναι πιο ορθή από την καθομιλουμένη, ίσως δίνει ευκαιρίες στους χρήστες να βελτιώσουν την εκφραστική τους ικανότητα, αν οι ίδιοι το θελήσουν. Μια πιθανή επίδραση της χρήσης ΤΝ αφορά τις έννοιες που συνυφαίνονται με συγκεκριμένο περιβάλλον. Για παράδειγμα, οι έννοιες που εκφράζονται προφορικά, ή στην εξωλεκτική επικοινωνία και εν γένει στην εμπειρική σχέση ανθρώπων στο φυσικό τους περιβάλλον, δεν εκπροσωπούνται επαρκώς στον κόσμο που «γνωρίζουν» και μιμητικά «εκφράζουν» αυτά τα συστήματα. Εννοιες όπως το «φιλότιμο», η «λεβεντιά», η ορθόδοξη «χαρμολύπη», οι αρχαιοελληνικές έννοιες του «αληθεύειν» και του «πολίτη», ένα πλήθος ιδιωματικών εννοιών ή πολύ πρόσφατα σχηματισμένες έννοιες μπορεί να μη χρησιμοποιηθούν ορθά από την ΤΝ. Υπάρχει ο κίνδυνος η «άγνοιά» της αυτή να μεταφερθεί και σε εμάς, αν η ΤΝ γίνει κέντρο της λεκτικής επικοινωνίας μας. Τότε μπορεί να δούμε έννοιες να εκφυλίζονται ή να χάνονται από τη δική μας νόηση και έκφραση, γιατί υπερτιμήσαμε την «επικοινωνία» ανθρώπου-μηχανής και υποτιμήσαμε τον πλούτο της άμεσης, δι-ανθρώπινης, εμπειρικής σχέσης.

Τελικά, να φοβόμαστε ή να μη φοβόμαστε την ΤΝ;

Η απάντηση ίσως δεν είναι ζήτημα φόβου, αλλά στάσης. Η τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι εχθρός, είναι εργαλείο. Το ερώτημα δεν είναι τι μπορεί να κάνει εκείνη, αλλά τι είμαστε διατεθειμένοι να κάνουμε εμείς. Αν παραιτηθούμε από τη σκέψη, τη γλώσσα, τη δημιουργία, τότε δεν χρειάζεται η ΤΝ να μας καταστρέψει… Αν όμως επιλέξουμε να σταθούμε απέναντί της με επίγνωση, με κριτήριο και παιδεία, τότε μπορούμε να τη δούμε όχι ως απειλή αλλά ως αφορμή: για να αναρωτηθούμε τι σημαίνει να σκέφτεσαι, να μαθαίνεις, να δημιουργείς σε έναν κόσμο που αλλάζει ραγδαία. Και να φτιάχνουμε ένα μέλλον όπου η τεχνολογία δεν αντικαθιστά τη φωνή μας αλλά τη σέβεται.

*από την έντυπη έκδοση ΤΑ ΝΕΑ (tanea..gr)