Τι έχει να πει σήμερα η ψυχανάλυση για την πατριαρχία;

Κάποτε ο Ζίγκμουντ Φρόιντ, μέσα από τη θεωρία της «σκοτεινής ηπείρου», προσέγγισε τη θηλυκότητα από μια σκοπιά πατριαρχική. Δεν μπορούσε να αποφύγει τις παγίδες των καιρών. Λίγο αργότερα οι φεμινίστριες του δεύτερου κύματος χαρακτήρισαν σεξιστική τη θεωρία του ιδρυτή της ψυχανάλυσης και αντιτάχθηκαν σε κάθε κανονιστική θεμελίωση της γυναικείας ταυτότητας.

Στη συνέχεια, το τρίτο φεμινιστικό κύμα, το οποίο ταύτισε το πατριαρχικό κοινωνικό καθεστώς με τη συμβολική τάξη πραγμάτων, δηλαδή τον δυτικό πολιτισμό, κατηγόρησε το δεύτερο για αυταρχισμό και πουριτανισμό. Κι έπειτα η ψυχανάλυση, όπως και ο φεμινισμός, προσπάθησε και πάλι να αρθρώσει έναν λόγο που θα «μιλούσε» σε όλα τα πλάσματα τα οποία έχουν έρθει αντιμέτωπα με τον υποταγμένο τους εαυτό.

Τι έχει να πει σήμερα η ψυχανάλυση για την πατριαρχία; Ποια είναι η ευθύνη της στη διατήρηση της πατριαρχικής τάξης; Ματαιώνει η ψυχαναλυτική ανάγνωση τη φεμινιστική θεωρία; «Ο όρος “πατριαρχία”, αν και είχε πέσει σε αχρηστία, επανέρχεται στις μέρες μας δυναμικά και τείνει μάλιστα να γίνει η έννοια που εξηγεί τη δυσφορία του πολιτισμού. Η ψυχανάλυση, από τότε που την επινόησε ο Φρόιντ, εμπλέκεται στην αμφισβήτηση της πατριαρχίας.

Σήμερα, όμως, με μια ανατροπή που ξαφνιάζει, κατηγορείται για συνενοχή στη διατήρηση της πατριαρχικής τάξης καθώς θέτει τον πατέρα στο επίκεντρο της ανθρώπινης υποκειμενικότητας», λέει στην «Εφημερίδα των Συντακτών» ο Guy Poblome, ψυχαναλυτής, μέλος της Σχολής του Φροïδικού Αιτίου, πρόεδρος του συνεδρίου PIPOL 11 που θα διεξαχθεί στις Βρυξέλλες στις 1 και 2 Ιουλίου 2023, με θέμα «Κλινική και κριτική της πατριαρχίας».

Ο Βέλγος ψυχαναλυτής θα βρεθεί στις αρχές Νοεμβρίου στην Αθήνα στο πλαίσιο της ανοιχτής εκδήλωσης με τίτλο «Εχουμε ξεπεράσει την πατριαρχία;» που διοργανώνεται από το Κέντρο Ψυχαναλυτικών Ερευνών της Αθήνας για να επαναπροσεγγίσει τη σχέση μεταξύ ψυχανάλυσης και πατριαρχίας. Και η εκδήλωση γίνεται ευκαιρία επαναστοχασμού της σχέσης μεταξύ πατριαρχίας και νοσηρής επικαιρότητας.

Η Μαρίνα Φραγκιαδάκη, ψυχαναλύτρια, μέλος της Νέας Λακανικής Σχολής, αναφέρει σχετικά: «Στις ταραγμένες εποχές που ζούμε, οι εκφράσεις επανόδου της πατριαρχίας εμφανίζονται με τον πιο ζοφερό, καταπιεστικό, βίαιο, διαστροφικό τρόπο. Μια εσφαλμένη ανάγνωση των ψυχαναλυτικών κειμένων μπορεί να στηρίξει μια νοσταλγία στην παλιά παραδοσιακή πατριαρχία. Αντιθέτως, η ψυχανάλυση είναι ιδιαίτερα ευαίσθητη στη σύγχρονη μορφή, στα σύγχρονα συμπτώματα του πολιτισμού μας.

Η κλασική φροϊδική θεωρία αποδίδει στον πατέρα μια λειτουργία ορίου απέναντι σε μια ανεξέλεγκτη απόλαυση. Πρόκειται για τη συμβολική λειτουργία που συνδέει την επιθυμία με τον νόμο και εκπολιτίζει τα ένστικτα. Ως εκ τούτου, τη συμβολική πατρική λειτουργία μπορεί να την επωμισθεί, χωρίς να την πληροί εξ ολοκλήρου, οποιαδήποτε ανθρώπινη φιγούρα εξασκεί τον γονεϊκό ρόλο, ένας ετερόφυλος άντρας, ένας ομόφυλος άντρας, μία ομόφυλη γυναίκα, ένας μονογονεϊκός γονιός κ.λπ. Εχει εξίσου μεγάλη σημασία ο τρόπος με τον οποίο επιθυμεί ο πατέρας ή το υποκατάστατό του.

Ο Ζακ Λακάν θα φτάσει να πει ότι ένας πατέρας που αξίζει αγάπη και σεβασμό είναι αυτός που συνδέει την επιθυμία του με μια γυναίκα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο άξιος λόγου πατέρας είναι αυτός που αναγνωρίζει τη γυναίκα και στον ίδιο; Η ψυχανάλυση λακανικής κατεύθυνσης μπορεί να οδηγήσει κάποιον, πέραν βιολογικού φύλου και έμφυλου ρόλου, να αναγνωρίσει τη θηλυκότητα στον ίδιο ως την έκφραση απόλυτης ετερότητας που έχει ο καθένας μας».

Είναι μακρύς ο δρόμος για να κατακτήσουν οι γυναίκες τη δική τους γλώσσα. Και στη θέση των γυναικών μπορούμε να βάλουμε το χρώμα, την κοινωνική τάξη, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, τη φυλή, την εθνικότητα. Γιατί η πατριαρχία δεν έχει πάψει να κάνει μεταστάσεις και δεν θα πάψει... όσο οι διαδικασίες σημασιοδότησης και εννοιοδότησης οργανώνονται γύρω από τον άξονα της πατριαρχικής εξουσίας.

Να υπενθυμίσουμε όμως πως η πατριαρχία, ως στρατηγική, δεν κάνει διακρίσεις στα φύλα. Εξάλλου κανένας –βάσει της λακανικής σκέψης– δεν κατέχει ισχύ του συμβολικού φαλλού. Οι άντρες παλεύουν να την αποκτήσουν και οι γυναίκες αγωνίζονται να την παραστήσουν. Και η πατριαρχία, ως στρατηγική, στρέφεται ενάντια σε κάθε ανθρώπινο ον που αδυνατεί να την υπηρετήσει.

Κατά πόσο, λοιπόν, έχουμε ξεπεράσει το κληροδότημα της πατριαρχίας και τις παρενέργειές του; Κατά πόσο ο φαλλοκεντρισμός καταλαμβάνει την ανθρώπινη νόηση με δεδομένο πως η υποκειμενικότητα παράγεται λογοθετικά και το βιολογικό φύλο είναι μια πολιτική κατηγορία, όπως έχει υποστηρίξει η Τζούντιθ Μπάτλερ;

Μήπως εγκαταλείπουμε ακόμα και σήμερα τον πραγματικό μας εαυτό στο όνομα των πατριαρχικών ιδεωδών ακόμα και όταν είμαστε μέσα στην αναλυτική διαδικασία; Μέσα από ποιες διαδικασίες θα συντελεστούν αλλαγές στο συμβολικό πεδίο, ώστε να αναταραχθούν οι βεβαιότητες γύρω από τις ταυτότητές μας; Θα καταφέρουμε να χαράξουμε πολιτικές που δεν θα υπηρετούν την πατριαρχική κοινωνική δομή;

Είμαστε γεμάτοι ερωτήματα που εκφύονται άναρχα από τον νου έπειτα από όσα απασχολούν την επικαιρότητα. Ελπίζουμε να απαντηθούν στην ανοιχτή εκδήλωση με τίτλο «Εχουμε ξεπεράσει την πατριαρχία;» που θα πραγματοποιηθεί την Παρασκευή 4 Νοεμβρίου (στις 7 μ.μ. στη Νομική Σχολή Αθηνών, αίθουσα Παπαρρηγόπουλου, είσοδος από τη Σόλωνος), μήπως και «προλάβουμε» κάποια από τα νέα αυτοάνοσα της καπιταλιστικής πατριαρχίας.

--------------------------------------------------------------------------------------------

«Εχουμε ξεπεράσει την πατριαρχία;»

Ινστιτούτο του Φροϋδικού Πεδίου - Λακανικός προσανατολισμός

Το Κέντρο Ψυχαναλυτικών Ερευνών της Αθήνας διοργανώνει ανοιχτή διάλεξη του Γκι Πομπλόμ ψυχαναλυτή, μέλους της Σχολής του Φροϋδικού Αιτίου

Παρασκευή 4 Νοεμβρίου 2022, στις 19.00, Νομική Σχολή, Αμφιθέατρο Παπαρρηγοπούλου (είσοδος Σόλωνος). Παράλληλη μετάφραση, είσοδος ελεύθερη.

*πηγή: της Δήμητρας Αθανασοπούλου, από την έντυπη "Εφημερίδα των Συντακτών"